अतिवृष्टी नुकसान भरपाई 2025: मदत निधी प्रक्रिया आणि निकष

अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी (नैसर्गिक आपत्ती मदत) म्हणजे काय?

अतिवृष्टी, पूर, अवकाळी पाऊस किंवा दुष्काळ यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींमुळे झालेल्या शेतीपिकांच्या आणि मालमत्तेच्या नुकसानीसाठी, केंद्र सरकारच्या राज्य आपत्ती प्रतिसाद निधी (SDRF) आणि राज्य सरकारच्या निधीतून पात्र नागरिकांना आणि शेतकऱ्यांना दिली जाणारी आर्थिक मदत म्हणजेच अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी होय. ही मदत थेट बँक खात्यात (DBT) जमा केली जाते.

ब्लॉगची सुरुवात (Introduction)

आजही, महाराष्ट्रातील बहुसंख्य शेती मान्सूनवर अवलंबून आहे. २०२० ते २०२४ या वर्षांदरम्यान महाराष्ट्राने अनेकदा अतिवृष्टी, पूर आणि अवकाळी पावसाचा सामना केला. हवामान बदलांमुळे (Climate Change) नैसर्गिक आपत्तींची तीव्रता वाढत आहे, त्यामुळे २० २५ मध्येही शेतकऱ्यांना अनपेक्षित नुकसानीचा सामना करावा लागण्याची शक्यता आहे. अशा वेळी, राज्य आणि केंद्र सरकारकडून मिळणारा अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी हा शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वाचा आधार असतो.

तुम्ही नुकसानीचे बळी ठरला असाल किंवा भविष्यात अशा परिस्थितीसाठी तयार राहायचे असेल, तर तुम्हाला नुकसान भरपाईची संपूर्ण प्रक्रिया, निकष आणि मदतीचे दर यांची अचूक माहिती असणे आवश्यक आहे.

या ब्लॉगमध्ये आम्ही तुम्हाला अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी (नैसर्गिक आपत्ती मदत) मिळवण्याची A to Z प्रक्रिया आणि २०२५ मधील सुधारित नियम समजावून सांगणार आहोत. ज्यामुळे तुम्ही कोणतीही अडचण न येता आपली भरपाई मिळवू शकाल!

१. अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी: २०२५ मधील महत्त्वाचे बदल आणि सुधारित निकष

अतिवृष्टी नुकसान भरपाई देताना महाराष्ट्र शासन केंद्र सरकारच्या SDRF (State Disaster Response Fund) च्या निकषांचे पालन करते. मात्र, अनेकदा राज्य शासन SDRF च्या दराव्यतिरिक्त अतिरिक्त मदत (Top-up assistance) जाहीर करून शेतकऱ्यांना मोठा दिलासा देते.

१.१. मदतीचे सुधारित दर आणि निकष

महाराष्ट्र शासनाने वेळोवेळी मदत निधीचे दर वाढवले आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्याला जास्त मदत मिळू शकते.

नुकसान प्रकार	SDRF दर (प्रति हेक्टर)	SDRF + राज्य सरकारची अतिरिक्त मदत (प्रति हेक्टर)	कमाल मर्यादा (हेक्टर)
कोरडवाहू (जिरायत) पिके	₹ 6,800/-	₹ 13,600/- (जवळपास दुप्पट)	3 हेक्टर
बागायती (सिंचनाखालील) पिके	₹ 13,500/-	₹ 27,000/- (जवळपास दुप्पट)	3 हेक्टर
बहुवार्षिक पिके (उदा. फळबागा)	₹ 18,000/-	₹ 36,000/- (जवळपास दुप्पट)	3 हेक्टर

कमाल मर्यादा: प्रत्येक शेतकऱ्याला जास्तीत जास्त 3 हेक्टरपर्यंतच मदत दिली जाते. या मर्यादेमुळे अनेक अल्प व अत्यल्प भूधारक शेतकऱ्यांना मोठा फायदा होतो.

२. नुकसान भरपाई मिळवण्याची संपूर्ण प्रक्रिया

नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान झाल्यास, शेतकऱ्याला नुकसान भरपाई मिळवण्यासाठी खालील टप्प्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे.

२.१. नुकसानीची तात्काळ सूचना आणि पंचनामा

पहिला टप्पा: तात्काळ सूचना (72 तास)
अतिवृष्टी किंवा पूर आल्यामुळे शेतपिकाचे नुकसान झाल्यास, ७२ तासांच्या आत स्थानिक कृषी सहायक/तलाठी किंवा ग्रामसेवक यांना कळवा.
तसेच, जर तुम्ही पीक विमा काढला असेल, तर संबंधित विमा कंपनीला (टोल-फ्री क्रमांक किंवा ॲपद्वारे) ७२ तासांच्या आत माहिती देणे बंधनकारक आहे.
दुसरा टप्पा: पंचनामा (Panchanama)
तुमच्या सूचनेनुसार, महसूल (Revenue) आणि कृषी विभागाचे अधिकारी तुमच्या शेताचे संयुक्त पंचनामा करतील.
पंचनाम्यामध्ये पिकाचे नाव, बाधित क्षेत्र आणि नुकसानीची टक्केवारी (उदा. २५%, ५०% किंवा १००%) याची नोंद घेतली जाते.
२०२५ मधील आधुनिक तंत्रज्ञान: आता अनेक जिल्ह्यांमध्ये पंचनाम्यासाठी ड्रोन सर्वेक्षण आणि MR SAC (महाराष्ट्र रिमोट सेन्सिंग ॲप्लिकेशन सेंटर) च्या उपग्रह डेटाचा वापर केला जात आहे. यामुळे पंचनाम्यात अचूकता येते आणि प्रक्रिया जलद होते.

२.२. कागदपत्रे आणि तपासणी

भरपाईचा प्रस्ताव तयार करण्यासाठी तुम्हाला खालील कागदपत्रे स्थानिक प्रशासनाला द्यावी लागतील (किंवा त्यांची पडताळणी करावी लागेल):

७/१२ उतारा आणि ८-अ उतारा.
आधार कार्ड (Aadhaar Card).
बँक पासबुकची प्रत (ज्यात DBT लिंक आहे).
ई-पीक पाहणी ॲपमध्ये केलेली तुमच्या पिकाची अचूक नोंद.
संयुक्त पंचनाम्याची प्रत (स्थळपाहणी अहवाल).

२.३. निधीची मागणी आणि वितरण

प्रस्ताव सादर: जिल्हाधिकारी कार्यालय सर्व पंचनाम्यांचे संकलन करून शासनाकडे (मदत व पुनर्वसन विभाग) निधीची मागणी करणारा प्रस्ताव सादर करते.
शासकीय मंजुरी: शासन या प्रस्तावाला तपासणी करून शासन निर्णयाद्वारे (GR) निधी मंजूर करते. अनेकदा हा निधी ₹1000 कोटी पेक्षा जास्त असतो, जो बाधित शेतकऱ्यांसाठी दिलासादायक असतो.
थेट लाभ हस्तांतरण (DBT): मंजूर झालेला अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी थेट आधार-संलग्न बँक खात्यात जमा केला जातो. यामुळे भ्रष्टाचार कमी होतो आणि शेतकऱ्याला जलद मदत मिळते.

शेतकऱ्यांमध्ये अनेकदा पीक विमा (PMFBY) आणि शासकीय नुकसान भरपाई (SDRF) या दोन योजनांमध्ये संभ्रम असतो.

घटक	पीक विमा योजना (PMFBY)	SDRF नुकसान भरपाई (शासकीय मदत)
उद्देश	प्रीमियम भरलेल्या पिकांसाठी गुंतवणुकीचे संरक्षण करणे.	नैसर्गिक आपत्तीमुळे झालेल्या नुकसानीसाठी तत्काळ आधार देणे.
निधीचा स्रोत	शेतकरी, राज्य आणि केंद्र सरकारचा प्रीमियम (विमा कंपनीमार्फत).	केंद्र आणि राज्य सरकारचे SDRF/NDRF अनुदान.
पात्रता	केवळ विमा काढलेले शेतकरी.	सर्व बाधित शेतकरी (पंचनाम्यात नोंद झालेले).
नुकसान कव्हरेज	शेतकरी निवडलेल्या धोक्यांसाठी (उदा. पूर, दुष्काळ, कीड).	केवळ शासनाने घोषित केलेल्या नैसर्गिक आपत्तींसाठी.

प्रो टीप: SDRF ची मदत ही एक तत्काळ आधार असतो, तर पीक विमा ही तुमच्या शेतीत केलेल्या आर्थिक गुंतवणुकीची भरपाई असते. म्हणूनच प्रत्येक शेतकऱ्याने पीक विमा काढणे आणि ई-पीक पाहणीमध्ये नोंद करणे अत्यावश्यक आहे.

४. आकडेवारी, भविष्यातील अंदाज आणि फायदे-तोटे

४.१. आकडेवारी आणि शेतकऱ्यांना झालेला फायदा

वितरित मदत (Statistics): गेल्या तीन वर्षांत (२०२२-२०२४) महाराष्ट्र शासनाने पूर, अतिवृष्टी आणि अवकाळी पावसामुळे बाधित झालेल्या शेतकऱ्यांसाठी ₹15,000 कोटींहून अधिक निधी मंजूर केला आहे. यातील ९०% पेक्षा जास्त रक्कम DBT द्वारे थेट शेतकऱ्यांच्या खात्यात जमा झाली आहे.
लाभार्थी संख्या: अतिवृष्टीमुळे एकाच हंगामात (उदा. खरीप हंगाम २०२४) ५० लाख हून अधिक शेतकऱ्यांना मदत मिळाली आहे.

४.२. भविष्यातील अंदाज आणि सुधारणा

तंत्रज्ञानाचा वापर: २०२५-२०३० या काळात कृषी तंत्रज्ञान (AgriTech), विशेषतः AI-आधारित पंचनामे आणि उपग्रह प्रतिमांचा वापर वाढेल. यामुळे नुकसान भरपाई मिळण्याचा कालावधी ३० दिवसांवरून १५ दिवसांपर्यंत कमी होण्याची शक्यता आहे.
'एक खिडकी योजना' (Single Window System): भविष्यात, पीक विमा आणि SDRF मदत दोन्हीसाठी महाडीबीटी (MahaDBT) पोर्टलवर एकाच ठिकाणी अर्ज करण्याची सुविधा मिळण्याची अपेक्षा आहे.

४.३. अतिवृष्टी नुकसान भरपाईचे फायदे आणि तोटे

फायदे (Pros)	तोटे (Cons)
त्वरित आर्थिक आधार: शेतीचे नुकसान झाल्यास पुढील हंगामासाठी तात्काळ भांडवल मिळते.	प्रक्रियेला विलंब: पंचनाम्यामध्ये होणारा विलंब किंवा राजकीय निर्णय प्रक्रियेमुळे मदत मिळण्यास उशीर.
थेट लाभ हस्तांतरण (DBT): मध्यस्थांना वगळून १००% रक्कम थेट शेतकऱ्यांच्या खात्यात जमा.	असंतोष: SDRF निकष अनेकदा प्रत्यक्ष नुकसानीपेक्षा कमी असतात, ज्यामुळे शेतकरी नाराज होऊ शकतात.
मोठी मदत: राज्य सरकारने SDRF दरांना दुप्पट केल्याने दिलासा वाढला आहे.	ई-पीक पाहणीची अट: ज्या शेतकऱ्यांनी पिकाची नोंद केली नाही, त्यांना अनेकदा मदत मिळण्यास अडचणी येतात.

अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी: वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

५.१. FAQ 1: अतिवृष्टीमुळे नुकसान झाल्यावर किती दिवसांत अर्ज/सूचना करणे आवश्यक आहे?

उत्तर: नुकसानीची माहिती स्थानिक प्रशासनाला (तलाठी/कृषी सहायक) तातडीने देणे आवश्यक आहे. जर तुम्ही पीक विमा काढला असेल, तर विमा कंपनीला ७२ तासांच्या आत नुकसान झाल्याची सूचना देणे बंधनकारक आहे. ७२ तासांनंतर केलेली सूचना विमा दाव्यासाठी अडचणीची ठरू शकते.

५.२. FAQ 2: SDRF नुसार मदत मिळाली असताना पीक विम्याचाही लाभ मिळतो का?

उत्तर: होय. SDRF नुकसान भरपाई ही आपत्कालीन मदत आहे, तर पीक विमा (PMFBY) ही तुमच्या प्रीमियमवर आधारित असलेली नुकसान भरपाई आहे. या दोन्ही योजनांचे लाभ स्वतंत्रपणे मिळतात. SDRF ची मदत मिळाल्यावर पीक विम्याचा दावा रद्द होत नाही.

५.३. FAQ 3: मदत कधीपर्यंत बँक खात्यात जमा होते?

उत्तर: नैसर्गिक आपत्तीनंतर पंचनामा पूर्ण होणे, प्रस्ताव शासनाकडे सादर होणे आणि निधी मंजूर होणे या संपूर्ण प्रक्रियेला साधारणपणे १ ते ३ महिने लागू शकतात. निधी मंजूर झाल्यावर, तो पुढील काही दिवसांत थेट शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात जमा केला जातो.

५.४. FAQ 4: मी ई-पीक पाहणी केली नसेल तर नुकसान भरपाई मिळेल का?

उत्तर: ई-पीक पाहणी ही पिकांच्या नोंदीसाठी अनिवार्य करण्यात आली आहे. नोंद नसल्यास, पंचनाम्यात अडथळे येतात आणि मदतीचा प्रस्ताव तयार करताना समस्या येतात. मदत मिळविण्यासाठी प्रशासनाकडून इतर कागदपत्रांची मागणी केली जाऊ शकते, परंतु भविष्यात कोणतीही अडचण टाळण्यासाठी ई-पीक पाहणीमध्ये नोंद करणे महत्त्वाचे आहे.

५.५. FAQ 5: अतिवृष्टीमुळे शेतजमिनीचे (माती वाहून जाणे) नुकसान झाल्यास भरपाई मिळते का?

उत्तर: होय. केवळ पिकाचेच नव्हे, तर अतिवृष्टीमुळे शेतजमीन खरडून गेल्यास किंवा माती वाहून गेल्यामुळे जमीन लागवडीस अयोग्य झाल्यास SDRF निकषांनुसार त्यासाठीही भरपाई दिली जाते.

निष्कर्ष (Conclusion)

अतिवृष्टी नुकसान भरपाई निधी हा महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी नैसर्गिक आपत्तीच्या काळात एक मोठा आधार ठरतो. SDRF निकषांमध्ये झालेली वाढ आणि DBT मुळे मदत मिळण्याची प्रक्रिया अधिक पारदर्शक झाली आहे. २०२५ मध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर वाढल्यामुळे ही प्रक्रिया अधिक जलद होण्याची अपेक्षा आहे.

शेतकरी बांधवांनो, तुम्ही नेहमी खालील दोन गोष्टी लक्षात ठेवा: १. पीक विमा न चुकता काढा. २. ई-पीक पाहणी ॲपमध्ये आपल्या पिकाची अचूक नोंद करा.

या दोन उपायांमुळे, कोणतीही आपत्ती आल्यास तुम्हाला नुकसान भरपाई मिळण्यास कोणतीही अडचण येणार नाही. आजच आपल्या स्थानिक कृषी सहायकाशी बोलून या दोन गोष्टींची खात्री करा आणि सुरक्षित व्हा!

येथे हि भेट देऊन चौकशी करू शकता

Ativrushti : पीक काढणीला येण्यापूर्वीच त्यातून अंकुर निघाले; अतिवृष्टीने शेतकऱ्यांच्या हातातोंडाशी आलेला घास गिळला Amravati Marathi News | Ativrushti : The crop sprouted before it was ready for harvest; heavy rains swallowed the grass that had been in the hands of farmers | Latest Amravati News at Lokmat.com